Неравенство Бесселя и равенство Парсеваля
Неравенство Бесселя
Рассмотрим кусочно непрерывную функцию \(f\left( x \right),\) заданную в интервале \(\left[ { - \pi ,\pi } \right].\)
Ее разложение в ряд Фурье имеет вид
\[f\left( x \right) = \frac{{{a_0}}}{2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {\left( {{a_n}\cos nx + {b_n}\sin nx} \right)} .\]
В неравенстве Бесселя устанавливается, что
\[\frac{{{a_0^2}}}{2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {\left( {a_n^2 + b_n^2} \right)} \le \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} .\]
Отсюда следует, что ряд \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\left( {a_n^2 + b_n^2} \right)} \) сходится.
Равенство Парсеваля
Если \(f\left( x \right)\) является квадратично интегрируемой функцией в интервале \(\left[ { - \pi ,\pi } \right],\)
так что выполняется соотношение
\[\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} \le \infty,\]
то неравенство Бесселя становится равенством. В этом случае справедлива формула Парсеваля:
\[\frac{{{a_0^2}}}{2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {\left( {a_n^2 + b_n^2} \right)} = \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} .\]
Формула Парсеваля в комплексной форме
Снова предположим, что \(f\left( x \right)\) является квадратично интегрируемой функцией в интервале
\(\left[ { - \pi ,\pi } \right].\) Пусть \({{c_n}}\) − ее комплексные коэффициенты Фурье, то есть
\[f\left( x \right) = \sum\limits_{n = - \infty }^\infty {{c_n}{e^{inx}}} ,\]
где
\[{c_n} = \frac{1}{{2\pi }}\int\limits_{ - \pi }^\pi {f\left( x \right){e^{ - inx}}dx} .\]
Тогда формула Парсеваля записывается в виде
\[\sum\limits_{n = - \infty }^\infty {{{\left| {{c_n}} \right|}^2}} = \frac{1}{{2\pi }}\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} .\]
Заметим, что энергия \(2\pi\)-периодической волны \(f\left( x \right)\) равна
\[E = \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} .\]
Пример 1
Вычислить сумму ряда \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{1}{{{n^2}}\normalsize}} .\)
Указание: применить формулу Парсеваля к функции \(f\left( x \right) = x.\)
Решение.
Разложение в ряд Фурье функции \(f\left( x \right) = x\) в интервале \(\left[ { - \pi ,\pi } \right]\)
имеет вид
\[f\left( x \right) = x = \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{2}{n}{{\left( { - 1} \right)}^{n + 1}}\sin nx} .\]
(Смотрите пример \(3\) на странице Определение ряда Фурье и типичные примеры.)
Здесь коэффициенты Фурье имеют следующие значения: \({a_0} = {a_n} = 0\) (поскольку функция
\(f\left( x \right) = x\) нечетная) и \({b_n} = \large\frac{2}{n}\normalsize {\left( { - 1} \right)^{n + 1}}.\)
Используя формулу Парсеваля. получаем
\[
{\sum\limits_{n = 1}^\infty {{{\left[ {\frac{2}{n}{{\left( { - 1} \right)}^{n + 1}}} \right]}^2}} = \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{x^2}dx} ,}\;\;
{\Rightarrow 4\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^2}}}} = \frac{1}{\pi }\left[ {\left. {\left( {\frac{{{x^3}}}{3}} \right)} \right|_{ - \pi }^\pi } \right],}\;\;
{\Rightarrow \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^2}}}} = \frac{1}{{4\pi }}\left( {\frac{{{\pi ^3}}}{3} - \frac{{{{\left( { - \pi } \right)}^3}}}{3}} \right),}\;\;
{\Rightarrow \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^2}}}} = \frac{1}{{4\pi }} \cdot \frac{{2{\pi ^3}}}{3} = \frac{{{\pi ^2}}}{6}.}
\]
Отметим, что \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{1}{{{n^s}}}\normalsize} \) называется дзета-функцией Римана
\(\zeta \left( s \right).\) Таким образом, мы доказали, что
\[\zeta \left( 2 \right) = \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^2}}}} = \frac{{{\pi ^2}}}{6}.\]
Пример 2
Применить формулу Парсеваля к функции \(f\left( x \right) = {x^2}.\)
Решение.
В примере \(4\) на странице Определение ряда Фурье и типичные примеры
было найдено разложение функции \(f\left( x \right) = {x^2}\) в ряд Фурье в интервале \(\left[ { - \pi ,\pi } \right]:\)
\[f\left( x \right) = {x^2} = \frac{{{\pi ^2}}}{3} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{4}{{{n^2}}}{{\left( { - 1} \right)}^n}\cos nx} ,\]
где
\[{a_0} = \frac{{2{\pi ^2}}}{3},\;\;{a_n} = \frac{4}{{{n^2}}}{\left( { - 1} \right)^n},\;\;{b_n} = 0.\]
Записывая равенство Парсеваля для этой функции, получаем
\[
{\frac{{{a_0^2}}}{2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {\left( {a_n^2 + b_n^2} \right)} = \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} ,}\;\;
{\Rightarrow \frac{1}{2}{\left( {\frac{{2{\pi ^2}}}{3}} \right)^2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {{{\left[ {\frac{4}{{{n^2}}}{{\left( { - 1} \right)}^n}} \right]}^2}} = \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{x^4}dx} ,}\;\;
{\Rightarrow \frac{{2{\pi ^4}}}{9} + 16\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^4}}}} = \frac{1}{\pi }\left[ {\left. {\left( {\frac{{{x^5}}}{5}} \right)} \right|_{ - \pi }^\pi } \right],}\;\;
{\Rightarrow \frac{{2{\pi ^4}}}{9} + 16\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^4}}}} = \frac{1}{\pi } \cdot \frac{{2{\pi ^5}}}{5},}\;\;
{\Rightarrow 16\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^4}}}} = \frac{{2{\pi ^4}}}{5} - \frac{{2{\pi ^4}}}{9},}\;\;
{\Rightarrow 16\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^4}}}} = \frac{{8{\pi ^4}}}{{45}},}\;\;
{\Rightarrow \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^4}}}} = \frac{{{\pi ^4}}}{{90}}.}
\]
Ряд \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{1}{{{n^s}}}\normalsize} \) известен как дзета-функция Римана \(\zeta \left( s \right).\)
Следовательно,
\[\zeta \left( 4 \right) = \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^4}}}} = \frac{{{\pi ^4}}}{{90}}.\]
Пример 3
Применяя формулу Парсеваля к функции
\[
f\left( x \right) =
\begin{cases}
1, & \text{если} & 0 \le \left| x \right| \le d \\
0, & \text{если} & d \le \left| x \right| \le \pi
\end{cases},
\]
найти суммы рядов \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}\normalsize} \) и
\(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{{{{\cos }^2}nd}}{{{n^2}}}\normalsize}.\)
Решение.
Разложение данной функции в ряд Фурье имеет вид (попробуйте найти это самостоятельно):
\[f\left( x \right) = \frac{d}{\pi } + \frac{2}{\pi }\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{\sin nd}}{n}\cos nx} .\]
Коэффициенты Фурье в этом разложении равны
\[{a_0} = \frac{{2d}}{\pi },\;\;{a_n} = \frac{{2\sin nd}}{{n\pi }},\;\;{b_n} = 0.\]
Применяя к данной функции равенство Парсеваля
\[\frac{{{a_0^2}}}{2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {\left( {a_n^2 + b_n^2} \right)} = \frac{1}{\pi }\int\limits_{ - \pi }^\pi {{f^2}\left( x \right)dx},\]
получаем
\[
{\frac{1}{2}{\left( {\frac{{2d}}{\pi }} \right)^2} + \sum\limits_{n = 1}^\infty {{{\left[ {\frac{{2\sin nd}}{{n\pi }}} \right]}^2}} = \frac{2}{\pi }\int\limits_0^\pi {{f^2}\left( x \right)dx} ,}\;\;
{\Rightarrow \frac{{2{d^2}}}{{{\pi ^2}}} + \frac{4}{{{\pi ^2}}}\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}} = \frac{2}{\pi }\int\limits_0^d {dx} ,}\;\;
{\Rightarrow \frac{{{d^2}}}{\pi } + \frac{2}{\pi }\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}} = d,}\;\;
{\Rightarrow \frac{2}{\pi }\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}} = d - \frac{{{d^2}}}{\pi },}\;\;
{\Rightarrow \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}} = \frac{{d\left( {\pi - d} \right)}}{\pi } \cdot \frac{\pi }{2},}\;\;
{\Rightarrow \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}} = \frac{{d\left( {\pi - d} \right)}}{2}.}
\]
Несложно также найти и сумму ряда \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{{{{\cos }^2}nd}}{{{n^2}}}\normalsize}:\)
\[
{\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{\cos^2}nd}}{{{n^2}}}} }
= {\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{1 - {\sin^2}nd}}{{{n^2}}}} }
= {\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{1}{{{n^2}}}} - \sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{\sin^2}nd}}{{{n^2}}}} .}
\]
Здесь \(\sum\limits_{n = 1}^\infty {\large\frac{1}{{{n^2}}}\normalsize} = \zeta \left( 2 \right) = \large\frac{{{\pi ^2}}}{6}\normalsize\)
(смотрите пример \(1\) выше). Следовательно,
\[
{\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{\cos^2}nd}}{{{n^2}}}} }
= {\frac{{{\pi ^2}}}{6} - \frac{{d\left( {\pi - d} \right)}}{2} }
= {\frac{{{\pi ^2} - 3\pi d + 3{d^2}}}{6}.}
\]
Пример 4
Вычислить сумму ряда \(\sum\limits_{k = 0}^\infty {\large\frac{1}{{{{\left( {2k + 1} \right)}^2}}}\normalsize} .\)
Решение.
В предыдущей задаче было найдено, что
\[\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}nd}}{{{n^2}}}} = \frac{{d\left( {\pi - d} \right)}}{2}.\]
Полагая \(d = \large\frac{\pi }{2}\normalsize,\) получаем
\[
{\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}\frac{{n\pi }}{2}}}{{{n^2}}}} = \frac{{\frac{\pi }{2}\left( {\pi - \frac{\pi }{2}} \right)}}{2}\;\;\text{или}}\;\;
{\sum\limits_{n = 1}^\infty {\frac{{{{\sin }^2}\frac{{n\pi }}{2}}}{{{n^2}}}} = \frac{{{\pi ^2}}}{8}.}
\]
Можно заметить, что
\[
{\frac{{n\pi }}{2}} =
\begin{cases}
0, & n = 2k \\
1, & n = 4k + 1 \\
-1, & n = 4k + 3
\end{cases},\;\;
\text{где}\;\;k = 0,1,2,3,\ldots
\]
Следовательно,
\[
{{{\sin }^2}\frac{{n\pi }}{2}} =
\begin{cases}
0, & n = 2k \\
1, & n = 2k + 1
\end{cases},\;\;
\text{где}\;\;k = 0,1,2,3,\ldots
\]
Тогда сумма ряда равна
\[\sum\limits_{k = 0}^\infty {\frac{1}{{{{\left( {2k + 1} \right)}^2}}}} = \frac{{{\pi ^2}}}{8}.\]