Замена переменных в двойных интегралах
Для вычисления двойного интеграла \(\iint\limits_R {f\left( {x,y} \right)dxdy}\) иногда удобнее перейти в другую систему координат.
Это может быть обусловлено формой области интегрирования или сложностью подынтегральной функции.
В новой системе координат вычисление двойного интеграла значительно упрощается.
Замена переменных в двойном интеграле описывается формулой
\[
{\iint\limits_R {f\left( {x,y} \right)dxdy} }
= {\iint\limits_S {f\left[ {x\left( {u,v} \right),y\left( {u,v} \right)} \right]\left| {\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}} \right|dxdy} ,}
\]
где выражение \(\left| {\large\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}\normalsize} \right| = \left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial x}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial x}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial y}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial y}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| \ne 0\)
представляет собой так называемый якобиан преобразования
\(\left( {x,y} \right) \to \left( {u,v} \right),\) а \(S\) − образ
области интегрирования \(R,\) который можно найти с помощью подстановки
\(x = x\left( {u,v} \right),\) \(y = y\left( {u,v} \right)\) в определение области \(R.\)
Отметим, что в приведенной выше формуле
\(\left| {\large\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}\normalsize} \right|\)
означает абсолютное значение соответствующего определителя.
В предположении, что преобразование \(\left( {x,y} \right) \to \left( {u,v} \right)\) является взаимно-однозначным, соотношение
между якобианами прямого и обратного преобразования координат записывается в виде
\[\left| {\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}} \right| = \left| {{{\left( {\frac{{\partial \left( {u,v} \right)}}{{\partial \left( {x,y} \right)}}} \right)}^{ - 1}}} \right|\]
при условии, что знаменатель нигде не равен \(0.\)
Итак, замена переменных в двойном интеграле производится с помощью следующих трех шагов:
Найти образ \(S\) в новой системе координат \(\left( {u,v} \right)\) для исходной области интегрирования \(R;\)
Вычислить якобиан преобразования \(\left( {x,y} \right) \to \left( {u,v} \right)\) и записать дифференциал в новых переменных \(dxdy = \left| {\large\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}\normalsize} \right|dudv;\)
Заменить в подынтегральном выражении исходные переменные \(x\) и \(y,\) выполнив, соответственно, подстановки \(x = x\left( {u,v} \right)\) и \(y = y\left( {u,v} \right).\)
Пример 1
Вычислить двойной интеграл \(\iint\limits_R {\left( {y - x} \right)dxdy},\) в котором область определения \(R\)
ограничена прямыми \(y = x + 1,\) \(y = x - 3,\) \(y = - \large\frac{x}{3}\normalsize + 2,\) \(y = - \large\frac{x}{3}\normalsize + 4.\)
Определим якобиан данного преобразования. Сначала вычислим определитель обратного преобразования:
\[
{\frac{{\partial \left( {u,v} \right)}}{{\partial \left( {x,y} \right)}}
= \left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial u}}{{\partial x}}}&{\frac{{\partial u}}{{\partial y}}}\\
{\frac{{\partial v}}{{\partial x}}}&{\frac{{\partial v}}{{\partial y}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial \left( {y - x} \right)}}{{\partial x}}}&{\frac{{\partial \left( {y - x} \right)}}{{\partial y}}}\\
{\frac{{\partial \left( {y + \frac{x}{3}} \right)}}{{\partial x}}}&{\frac{{\partial \left( {y + \frac{x}{3}} \right)}}{{\partial y}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{ - 1}&1\\
{\frac{1}{3}}&1
\end{array}} \right| }
= { - 1 \cdot 1 - 1 \cdot \frac{1}{3} = - \frac{4}{3}.}
\]
Тогда якобиан равен
\[
{\left| {\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}} \right| }
= {\left| {{{\left( {\frac{{\partial \left( {u,v} \right)}}{{\partial \left( {x,y} \right)}}} \right)}^{ - 1}}} \right| }
= {\left| {\frac{1}{{ - \frac{4}{3}}}} \right| = \frac{3}{4}.}
\]
Следовательно, дифференциал преобразуется следующим образом:
\[
{dxdy = \left| {\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}} \right|dudv }
= {\frac{3}{4}dudv.}
\]
В новых переменных \(\left( {u,v} \right)\) интеграл вычисляется намного легче:
\[
{\iint\limits_R {\left( {y - x} \right)dxdy} }
= {\iint\limits_S {\left( u \cdot \frac{3}{4}dudv \right)} }
= {\frac{3}{4}\int\limits_{ - 3}^1 {udu} \int\limits_2^4 {dv} }
= {\frac{3}{4}\left. {\left( {\frac{{{u^2}}}{2}} \right)} \right|_{ - 3}^1 \cdot \left. v \right|_2^4 }
= {\frac{3}{4}\left( {\frac{1}{2} - \frac{9}{2}} \right) \cdot \left( {4 - 2} \right) = - 6.}
\]
Решение.
Область \(R\) схематически показана на рисунке \(1.\) Для упрощения интеграла выполним замену переменных.
Полагая \(u = y - x,\) \(v = y + \large\frac{x}{3}\normalsize,\) получаем
\[
{y = x + 1,}\;\;
{\Rightarrow y - x = 1,}\;\;
{\Rightarrow u = 1,}
\]
\[
{y = x - 3,}\;\;
{\Rightarrow y - x = -3,}\;\;
{\Rightarrow u = -3,}
\]
\[
{y = - \frac{x}{3} + 2,}\;\;
{\Rightarrow y + \frac{x}{3} = 2,}\;\;
{\Rightarrow v = 2,}
\]
\[
{y = - \frac{x}{3} + 4,}\;\;
{\Rightarrow y + \frac{x}{3} = 4,}\;\;
{\Rightarrow v = 4.}
\]
Следовательно, образ \(S\) области \(R\) имеет вид прямоугольника, как показано на рисунке \(2.\)


Рис.1
Рис.2
Пример 2
Вычислить двойной интеграл \(\iint\limits_R {\left( {x + y} \right)dxdy},\) в котором область интегрирования \(R\)
ограничена прямыми линиями \(y = x,\) \(y = 2x,\) \(x + y = 2.\)
Заметим, что
\[
{u - v }
= {\left( {y - x} \right) - \left( {y - 2x} \right) = x.}
\]
Следовательно,
\[
{y = x + u }
= {u - v + u }
= {2u - v.}
\]
Таким образом, мы получаем
\[
{x + y = 2,}\;\;
{\Rightarrow u - v + 2u - v = 2,}\;\;
{\Rightarrow 3u - 2v = 2.}
\]
Если \(v = 0,\) то \(u = \large\frac{2}{3}\normalsize.\) Соответственно, если \(u = 0,\) то \(v = -1.\)
Область \(S\) имеет вид прямоугольного треугольника (см. рисунок \(4\) выше).
Уравнение стороны \(3u - 2v = 2\) можно переписать в виде
\[
{3u - 2v = 2,}\;\;
{\Rightarrow v = \frac{{3u - 2}}{2} }
= {\frac{3}{2}u - 1.}
\]
Найдем якобиан.
\[
{\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}} }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial x}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial x}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial y}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial y}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial \left( {u - v} \right)}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial \left( {u - v} \right)}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial \left( {2u - v} \right)}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial \left( {2u - v} \right)}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
1&{ - 1}\\
2&{ - 1}
\end{array}} \right| }
= {1 \cdot \left( { - 1} \right) - \left( { - 1} \right) \cdot 2 = 1.}
\]
Следовательно, \(dxdy = dudv\) и двойной интеграл становится равным
\[
{\iint\limits_R {\left( {x + y} \right)dxdy} }
= {\iint\limits_S {\left( {u - v + 2u - v} \right)dudv} }
= {\iint\limits_S {\left( {3u - 2v} \right)dudv} }
= {\int\limits_0^{\frac{2}{3}} {\left[ {\int\limits_{\frac{3}{2}u - 1}^0 {\left( {3u - 2v} \right)dv} } \right]du} }
= {\int\limits_0^{\frac{2}{3}} {\left[ {\left. {\left( {3uv - {v^2}} \right)} \right|_{v = \frac{3}{2}u - 1}^0} \right]du} }
= { - \int\limits_0^{\frac{2}{3}} {\left[ {3u\left( {\frac{3}{2}u - 1} \right) - {{\left( {\frac{3}{2}u - 1} \right)}^2}} \right]du} }
= { - \int\limits_0^{\frac{2}{3}} {\left( {\frac{{9{u^2}}}{2} - 3u - \frac{{9{u^2}}}{4} + 3u - 1} \right)du} }
= { - \int\limits_0^{\frac{2}{3}} {\left( {\frac{{9{u^2}}}{4} - 1} \right)du} }
= {\left. {\left( {u - \frac{9}{4}\frac{{{u^3}}}{3}} \right)} \right|_0^{\frac{2}{3}} }
= {\frac{2}{3} - \frac{3}{4} \cdot {\left( {\frac{2}{3}} \right)^3} = \frac{4}{9}.}
\]
Решение.
Область интегрирования \(R\) имеет вид неправильного треугольника и показана на рисунке \(3.\) Чтобы упростить ее,
введем новые переменные: \(y - x = u,\) \(y - 2x = v.\) Выразим \(x, y\) через \(u, v\) и определим образ области интегрирования
\(S\) в новой системе координат. Легко видеть, что
\[
{y = x,}\;\;
{\Rightarrow y - x = 0,}\;\;
{\Rightarrow u = 0,}
\]
\[
{y = 2x,}\;\;
{\Rightarrow y - 2x = 0,}\;\;
{\Rightarrow v = 0.}
\]


Рис.3
Рис.4
Пример 3
Вычислить интеграл \(\iint\limits_R {dxdy},\) где область \(R\) ограничена параболами
\({y^2} = 2x,\) \({y^2} = 3x\) и гиперболами \(xy = 1,\) \(xy = 2.\)
Для упрощения области \(R\) сделаем замену переменных.
\[
{\left\{ \begin{array}{l}
u = \frac{{{y^2}}}{x}\\
v = xy
\end{array} \right..}
\]
Образ \(S\) области \(R\) определяется следующим образом:
\[
{{y^2} = 2x,}\;\;
{\Rightarrow \frac{{{y^2}}}{x} = 2,}\;\;
{\Rightarrow u = 2,}
\]
\[
{{y^2} = 3x,}\;\;
{\Rightarrow \frac{{{y^2}}}{x} = 3,}\;\;
{\Rightarrow u = 3,}
\]
\[xy = 1,\;\; \Rightarrow v = 1,\]
\[xy = 2,\;\; \Rightarrow v = 2.\]
Как видно, образ \(S\) является прямоугольником. Для нахождения якобиана выразим переменные
\(x, y\) через \(u, v\).
\[u = \frac{{{y^2}}}{x},\;\; \Rightarrow x = \frac{{{y^2}}}{u},\]
\[
{v = xy,}\;\;
{\Rightarrow v = \frac{{{y^2}}}{u} \cdot y,}\;\;
{\Rightarrow {y^3} = uv.}
\]
Отсюда следует
\[y = \sqrt[3]{{uv}} = {u^{\frac{1}{3}}}{v^{\frac{1}{3}}},\]
\[
{x = \frac{{{y^2}}}{u} }
= {\frac{{\sqrt[3]{{{u^2}{v^2}}}}}{u} }
= {\sqrt[3]{{\frac{{{v^2}}}{u}}} }
= {{u^{ - \frac{1}{3}}}{v^{\frac{2}{3}}}.}
\]
Находим якобиан данного преобразования.
\[
{\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}} }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial x}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial x}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial y}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial y}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial \left( {{u^{ - \frac{1}{3}}}{v^{\frac{2}{3}}}} \right)}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial \left( {{u^{ - \frac{1}{3}}}{v^{\frac{2}{3}}}} \right)}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial \left( {{u^{\frac{1}{3}}}{v^{\frac{1}{3}}}} \right)}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial \left( {{u^{\frac{1}{3}}}{v^{\frac{1}{3}}}} \right)}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{{v^{\frac{2}{3}}}\left( { - \frac{1}{3}{u^{ - \frac{4}{3}}}} \right)}&{{u^{ - \frac{1}{3}}} \cdot \frac{2}{3}{v^{ - \frac{1}{3}}}}\\
{\frac{1}{3}{u^{ - \frac{2}{3}}}{v^{\frac{1}{3}}}}&{\frac{1}{3}{v^{ - \frac{2}{3}}}{u^{\frac{1}{3}}}}
\end{array}} \right| }
= { - \frac{1}{3}{u^{ - \frac{4}{3}}}{v^{\frac{2}{3}}} \cdot \frac{1}{3}{u^{\frac{1}{3}}}{v^{ - \frac{2}{3}}} }
- {\frac{2}{3}{u^{ - \frac{1}{3}}}{v^{ - \frac{1}{3}}} \cdot \frac{1}{3}{u^{ - \frac{2}{3}}}{v^{\frac{1}{3}}} }
= { - \frac{1}{9}{u^{ - 1}} - \frac{2}{9}{u^{ - 1}} }
= { - \frac{1}{3}{u^{ - 1}} = - \frac{1}{{3u}}.}
\]
Соотношение между дифференциалами имеет вид
\[
{dxdy = \left| {\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}} \right|dudv }
= {\left| { - \frac{1}{{3u}}} \right|dudv }
= {\frac{{dudv}}{{3u}}.}
\]
Теперь легко найти искомый интеграл:
\[
{\iint\limits_R {dxdy} }
= {\iint\limits_S {\frac{{dudv}}{{3u}}} }
= {\int\limits_2^3 {\frac{{du}}{{3u}}} \int\limits_1^2 {dv} }
= {\frac{1}{3}\left. {\left( {\ln u} \right)} \right|_2^3 \cdot \left. v \right|_2^3 }
= {\frac{1}{3}\left( {\ln 3 - \ln 2} \right) \cdot \left( {2 - 1} \right) }
= {\frac{1}{3}\ln \frac{3}{2}.}
\]
Решение.
Область \(R\) схематически показана на рисунке \(5.\)

Рис.5
Пример 4
Вычислить интеграл \(\iint\limits_R {\left( {{x^2} + {y^2}} \right)dxdy},\) где область \(R\) ограничена прямыми
\(y = x,\) \(y = x + a,\) \(y = a,\) \(y = 2a\;\left(a>0\right).\)
Сделаем следующую замену переменных:
\[
{\left\{ \begin{array}{l}
u = y - x\\
v = y
\end{array} \right.}\;\;
{\text{или}\;\;\left\{ \begin{array}{l}
x = y - u = v - u\\
y = v
\end{array} \right..}
\]
Цель этой замены − упростить область интегрирования \(R.\)
Найдем образ \(S\) области \(R\) в новых координатах \(\left( {u,v} \right).\)
\[
{y = x,}\;\;
{\Rightarrow y - x = 0,}\;\;
{\Rightarrow u = 0,}
\]
\[
{y = x + a,}\;\;
{\Rightarrow y - x = a,}\;\;
{\Rightarrow u = a,}
\]
\[y = a,\;\; \Rightarrow v = a,\]
\[y = 2a,\;\; \Rightarrow v = 2a.\]
Из рисунка \(7\) видно, что область \(S\) представляет собой прямоугольник. Вычислим якобиан.
\[
{\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}} }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial x}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial x}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial y}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial y}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{\frac{{\partial \left( {v - u} \right)}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial \left( {v - u} \right)}}{{\partial v}}}\\
{\frac{{\partial v}}{{\partial u}}}&{\frac{{\partial v}}{{\partial v}}}
\end{array}} \right| }
= {\left| {\begin{array}{*{20}{c}}
{ - 1}&1\\
0&1
\end{array}} \right| }
= { - 1 \cdot 1 - 1 \cdot 0 = - 1,}
\]
так что
\[
{dxdy = \left| {\frac{{\partial \left( {x,y} \right)}}{{\partial \left( {u,v} \right)}}} \right|dudv }
= {\left| { - 1} \right| \cdot dudv = dudv.}
\]
Теперь можно вычислить двойной интеграл.
\[
{\iint\limits_R {\left( {{x^2} + {y^2}} \right)dxdy} }
= {\iint\limits_S {\left[ {{{\left( {v - u} \right)}^2} + {v^2}} \right]dudv} }
= {\iint\limits_S {\left( {{v^2} - 2uv + {u^2} + {v^2}} \right)dudv} }
= {\int\limits_a^{2a} {\left[ {\int\limits_0^a {\left( {2{v^2} - 2uv + {u^2}} \right)du} } \right]dv} }
= {\int\limits_a^{2a} {\left[ {\left. {\left( {2{v^2}u - v{u^2} + \frac{{{u^3}}}{3}} \right)} \right|_{u = 0}^a} \right]dv} }
= {\int\limits_a^{2a} {\left( {2a{v^2} - {a^2}v + \frac{{{a^3}}}{3}} \right)dv} }
= {\left. {\left( {2a \cdot \frac{{{v^3}}}{3} - {a^2} \cdot \frac{{{v^2}}}{2} + \frac{{{a^3}}}{3} \cdot v} \right)} \right|_a^{2a} }
= {\left( {\frac{{2a}}{3} \cdot 8{a^3} - \frac{{{a^2}}}{2} \cdot 4{a^2} + \frac{{{a^3}}}{3} \cdot 2a} \right) }
- {\left( {\frac{{2a}}{3} \cdot {a^3} - \frac{{{a^2}}}{2} \cdot {a^2} + \frac{{{a^3}}}{3} \cdot a} \right) }
= {\frac{{7{a^4}}}{2}.}
\]
Решение.
Область интегрирования \(R\) имеет форму параллелограмма и показана на рисунке \(6.\)


Рис.6
Рис.7