Геометрические приложения поверхностных интегралов
С помощью поверхностных интегралов вычисляются
Площадь поверхности;
Объем тела, ограниченного замкнутой поверхностью.
Площадь поверхности
Пусть \(S\) является гладкой, кусочно-непрерывной поверхностью. Площадь поверхности
определяется интегралом
\[A = \iint\limits_S {dS} .\]
Если поверхность \(S\) задана параметрически с помощью вектора
\[
{\mathbf{r}\left( {u,v} \right) }
= {x\left( {u,v} \right)\mathbf{i} + y\left( {u,v} \right)\mathbf{j} + z\left( {u,v} \right)\mathbf{k},}
\]
то площадь поверхности будет равна
\[A = \iint\limits_{D\left( {u,v} \right)} {\left| {\frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial u}} \times \frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial v}}} \right|dudv} ,\]
где \({D\left( {u,v} \right)}\) − это область, в которой задана поверхность.
Если поверхность \(S\) задана в явном виде функцией \({z\left( {x,y} \right)},\)
то площадь поверхности выражается формулой
\[A = \iint\limits_{D\left( {x,y} \right)} {\sqrt {1 + {{\left( {\frac{{\partial z}}{{\partial x}}} \right)}^2} + {{\left( {\frac{{\partial z}}{{\partial y}}} \right)}^2}} dxdy} ,\]
где \({D\left( {x,y} \right)}\) − проекция поверхности \(S\) на плоскость \(Oxy.\)
Объем тела, ограниченного замкнутой поверхностью
Предположим, что тело ограничено некоторой гладкой, замкнутой поверхностью \(S.\) Тогда
объем тела определяется по формуле
\[V = \frac{1}{3}\left| {\iint\limits_S {xdydz + ydxdz + zdxdy} } \right|.\]
Пример 1
Вычислить площадь поверхности части параболоида \(z = 25 - {x^2} - {y^2},\) лежащей выше плоскости \(Oxy.\)
Решение.
Площадь заданной поверхности равна
\[
{A = \iint\limits_S {dS} }
= {\iint\limits_{D\left( {x,y} \right)} {\sqrt {1 + {{\left( {\frac{{\partial z}}{{\partial x}}} \right)}^2} + {{\left( {\frac{{\partial z}}{{\partial y}}} \right)}^2}} dxdy} }
= {\iint\limits_{D\left( {x,y} \right)} {\sqrt {1 + {{\left( {\frac{{ - x}}{{\sqrt {25 - {x^2} - {y^2}} }}} \right)}^2} + {{\left( {\frac{{ - y}}{{\sqrt {25 - {x^2} - {y^2}} }}} \right)}^2}} dxdy} }
= {\iint\limits_{D\left( {x,y} \right)} {\frac{{5dxdy}}{{\sqrt {25 - {x^2} - {y^2}} }}} .}
\]
Переходя к полярным координатам, находим ответ:
\[
{A = \int\limits_0^{2\pi } {d\varphi } \int\limits_0^5 {\frac{{5rdr}}{{\sqrt {25 - {r^2}} }}} }
= {10\pi \int\limits_0^5 {\frac{{rdr}}{{\sqrt {25 - {r^2}} }}} }
= { - 5\pi \int\limits_0^5 {\frac{{d\left( {25 - {r^2}} \right)}}{{\sqrt {25 - {r^2}} }}} }
= { - 5\pi \left[ {\left. {\left( {\frac{{\sqrt {25 - {r^2}} }}{{\frac{1}{2}}}} \right)} \right|_0^5} \right] }
= {50\pi .}
\]
Пример 2
Найти площадь полусферы радиуса \(R.\)
Решение.
В сферических координатах поверхность верхней полусферы описывается в виде
\[
{\mathbf{r}\left( {\psi ,\theta } \right) }
= {R\cos \psi \sin \theta \cdot \mathbf{i} + R\sin \psi \sin \theta \cdot \mathbf{j} + R\cos \theta \cdot \mathbf{k},}
\]
где \(0 \le \psi \le 2\pi ,\) \(0 \le \theta \le \large\frac{\pi }{2}\normalsize\) (рисунок \(1\)).
Вычислим дифференциальный элемент площади.
\[
{\frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \psi }} }
= {\frac{\partial }{{\partial \psi }}\left( {R\cos \psi \sin \theta ,R\sin \psi \sin \theta ,R\cos \theta } \right) }
= {\left( { - R\sin \psi \sin \theta ,R\cos \psi \sin \theta ,0} \right);}
\]
\[
{\frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \theta }} }
= {\frac{\partial }{{\partial \theta }}\left( {R\cos \psi \sin \theta ,R\sin \psi \sin \theta ,R\cos \theta } \right) }
= {\left( {R\cos \psi \cos \theta ,R\sin \psi \cos \theta , - R\sin \theta } \right).}
\]
Элемент площади будет равен
\[
{dS = \left| {\frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \psi }} \times \frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \theta }}} \right|d\psi d\theta }
= {\sqrt {{{\left( { - {R^2}\cos \psi \,{{\sin }^2}\theta } \right)}^2} + {{\left( { - {R^2}\sin\psi \,{{\sin }^2}\theta } \right)}^2} + {{\left( { - {R^2}\sin \theta \cos \theta } \right)}^2}} d\psi d\theta }
= {{R^2}\sqrt {{{\sin }^4}\theta \left( {{{\cos }^2}\psi + {{\sin }^2}\psi } \right) + {{\sin }^2}\theta \,{{\cos }^2}\theta } d\psi d\theta }
= {{R^2}\sin \theta \sqrt {{{\sin }^2}\theta + {{\cos }^2}\theta } d\psi d\theta }
= {{R^2}\sin \theta d\psi d\theta .}
\]
Отсюда вычисляем площадь полусферы:
\[
{A = \iint\limits_S {dS} }
= {\int\limits_{D\left( {\psi ,\theta } \right)} {{R^2}\sin \theta d\psi d\theta } }
= {{R^2}\int\limits_0^{2\pi } {d\psi } \int\limits_0^{\large\frac{\pi }{2}\normalsize} {\sin \theta d\theta } }
= {2\pi {R^2} \cdot \left[ {\left. {\left( { - \cos \theta } \right)} \right|_0^{\large\frac{\pi }{2}\normalsize}} \right] }
= {2\pi {R^2}\left( { - \cos \frac{\pi }{2} + \cos 0} \right) }
= {2\pi {R^2}.}
\]


Рис.1
Рис.2
Пример 3
Вычислить площадь поверхности тора, заданного уравнением
\({z^2} + {\left( {r - b} \right)^2} = {a^2}\;\;\left( {0 \le a \le b} \right)\)
в цилиндрических координатах.
Решение.
Параметрические уравнения тора имеют вид (рисунок \(2\)):
\[\left\{ \begin{array}{l}
x = \left( {b + a\cos \psi } \right)\cos \varphi \\
y = \left( {b + a\cos \psi } \right)\sin\varphi \\
z = a\sin \psi
\end{array} \right..\]
Убедимся, что эти уравнения правильно описывают окружность в сечении тора. Действительно,
поскольку \({x^2} + {y^2} = {r^2},\) то после подстановки получаем
\[
{{\left( {b + a\cos \psi } \right)^2}{\cos ^2}\varphi + {\left( {b + a\cos \psi } \right)^2}{\sin^2}\varphi = {r^2},}\;\;
{\Rightarrow {\left( {b + a\cos \psi } \right)^2} = {r^2},}\;\;
{\Rightarrow r = b + a\cos \psi ,}\;\;
{\Rightarrow r - b = a\cos \psi ,}\;\;
{\Rightarrow {\left( {r - b} \right)^2} + {z^2} = {\left( {a\cos \psi } \right)^2} + {\left( {a\sin \psi } \right)^2},}\;\;
{\Rightarrow {\left( {r - b} \right)^2} + {z^2} = {a^2}.}
\]
Таким образом, поверхность тора описывается следующим вектором:
\[
\mathbf{r}\left( {\varphi ,\psi } \right) = \left( {b + a\cos \psi } \right)\cos \varphi \cdot \mathbf{i}
+ \left( {b + a\cos \psi } \right)\sin\varphi \cdot \mathbf{j}
+ a\sin \psi \cdot \mathbf{k}.
\]
Для вычисления площади поверхности воспользуемся формулой
\[
{A = \iint\limits_S {dS} }
= {\iint\limits_{D\left( {\varphi ,\psi } \right)} {\left| {\frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \varphi }} \times \frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \psi }}} \right|d\varphi d\psi } .}
\]
Модуль векторного произведения равен
\[
{\left| {\frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \varphi }} \times \frac{{\partial \mathbf{r}}}{{\partial \psi }}} \right| }
= {\left[ {{a^2}{\cos^2}\varphi \,{{\cos }^2}\psi {{\left( {b + a\cos \psi } \right)}^2}} \right. }
+ {{a^2}{\sin^2}\varphi \,{\cos ^2}\psi {\left( {b + a\cos \psi } \right)^2} }
+ {{\left. {{a^2}{{\sin }^2}\psi {{\left( {b + a\cos \psi } \right)}^2}} \right]^{\large\frac{1}{2}\normalsize}} }
= {a{\left[ {{{\cos }^2}\psi {{\left( {b + a\cos \psi } \right)}^2} + {{\sin }^2}\psi {{\left( {b + a\cos \psi } \right)}^2}} \right]^{\large\frac{1}{2}\normalsize}} }
= {a\left( {b + a\cos \psi } \right).}
\]
Отсюда находим площадь поверхности тора:
\[
{A = \iint\limits_S {dS} }
= {\iint\limits_{D\left( {\varphi ,\psi } \right)} {a\left( {b + a\cos \psi } \right)d\varphi d\psi } }
= {a\int\limits_0^{2\pi } {d\varphi } \int\limits_0^{2\pi } {\left( {b + a\cos \psi } \right)d\psi } }
= {2\pi a\int\limits_0^{2\pi } {\left( {b + a\cos \psi } \right)d\psi } }
= {2\pi a\left[ {\left. {\left( {b\psi + a\sin \psi } \right)} \right|_0^{2\pi }} \right] }
= {2\pi a \cdot 2\pi b }
= {4{\pi ^2}ab.}
\]
Пример 4
Вычислить объем эллипсоида \(\large\frac{{{x^2}}}{{{a^2}}}\normalsize + \large\frac{{{y^2}}}{{{b^2}}}\normalsize + \large\frac{{{z^2}}}{{{c^2}}}\normalsize = 1.\)
Решение.
Для нахождения объема используем формулу
\[V = \frac{1}{3}\left| {\iint\limits_S {xdydz + ydxdz + zdxdy} } \right|.\]
Поверхность эллипсоида можно представить в параметрической форме следующим образом:
\[
{\mathbf{r}\left( {u,v} \right) }
= {a\cos u\sin v \cdot \mathbf{i} + b\sin u\sin v \cdot \mathbf{j} + c\cos v \cdot \mathbf{k},\;\;\text{где} }\;\;
{0 \le u \le 2\pi ,}\;\;
{0 \le v \le \pi .}
\]
(Переменные \(u, v\) соответствуют сферическим координатам \(\psi\) и \(\theta\).)
В формуле для объема векторное поле имеет координаты \(\mathbf{F} = \left( {x,y,z} \right),\)
поэтому
\[
{P = x = a\cos u\sin v,}\;\;
{Q = y = b\sin u\sin v,}\;\;
{R = z = c\cos v.}
\]
Объем эллипсоида равен
\[V = \left| {\frac{1}{3}\left( { - 4\pi abc} \right)} \right| = \frac{{4\pi abc}}{3}.\]